15/4/2021

Tin giả – Fake News hay Tin vịt đã trở thành cơn dịch thời đại tràn lan khắp địa cầu và nhất là tại đất nước Hoa Kỳ khởi đi sau cuộc bầu cử 2016, dưới thời TT Trump. Fake news – Tin giả như những cơn lũ tràn lên trên mạng xã hội, truyền thanh, truyền hình và lời đồn đại mang theo một loại virus không tên, không dáng, không màu, không mùi gieo rắc tính hoài nghi. Bệnh hoài nghi dễ sinh ra vô cảm, ngờ vực, đưa đến trầm cảm, hoang tưởng, vẽ ra mưu này, kế nọ không ngoài chủ đích phục vụ một khuynh hướng chính trị đảng phái hoặc gần hơn là cá nhân, phe nhóm.

Bệnh hoài nghi thì chỉ có tự chữa, tự biết loại trừ giữa thật và giả, biết truy tầm nguồn tin đáng tin cậy. Khốn nỗi, thời đại này là thời đại đồ giả lộng hành: bác sĩ giả, vaccine giả, khẩu trang giả, bằng giả… Tin tức thì ít xít ra nhiều, cắt xén, thêm mắm muối, kèm theo lời bàn khiến người đọc phân vân: có những chuyện khó tin nhưng là thật; thật nhưng lại khó tin. Trong dân gian đã có câu làm báo nói láo ăn tiền. Đài nói láo, báo nói thêm. Nay còn bị tố: truyền thông thổ tả, kẻ thù của sự thật. Báo chí bị liệt vào loại báo hại, báo đời, báo cô; không còn là báo bổ nữa.

Mấy chữ fake news – tin giả đã có từ lâu, phổ biến từ thời Tổng Thống Trump nhắc hằng ngày để chỉ trích báo giới. Đối lại, ông bị tờ Washington Post gán cho là “bậc thầy nói dối”. Cuộc tranh cãi giữa Tổng Thống Trump và quyền lực thứ tư gay go đến nỗi Thống Đốc Dân Chủ ở New York Andrew Cuomo phải phê bình về những giọng điệu của nhà báo với một Tổng Thống. Sự kiện đám đông tràn ngập Quốc Hội ngày 01/06/21 đã khiến các mạng xã hội Twitter, Instagram, Facebook và Youtube nhập cuộc, áp lệnh cấm đối với tài sản của Donald Trump vì ông đã có những lời lẽ kích động đám đông.

Sau khi Tổng Thống Donald Trump rời Tòa Bạch Ốc, các đợt sóng fake news – Tin giả đã không lắng xuống mà càng nổ lớn hơn. Fake news là tin giả không được kiểm chứng. Nhưng trước đây trong làng báo chí rất ít nói Tin giả mà chúng ta thường nghe những tin không thật là Tin vịt. Tin vịt cũng là tin giả. Hồi thế kỷ 19 thời Pháp thuộc xuất phát từ chữ canard. Theo Wikipedia nó khởi từ Châu Âu ở thế kỷ 17; những tin chưa tra cứu đủ được ghi chú ở cuối bài hai chữ NT, viết tắt của “non testatum” tiếng Latin và tiếng Anh là not testified hoặc not true. NT đọc theo tiếng Đức âm nghe như con vịt. Từ đó hễ những tin ba xạo, vui, chưa kiểm chúng đều thuộc loại tin vịt. Làng báo Saigon trước năm 1975 có mục Ao thả Vịt nuôi toàn vịt cồ hay chuyện tào lao xịt bộp, nghe qua rồi bỏ. Còn tin thật là những điều có lợi ích chung, được kiểm chứng là đúng và ngay tình, đáng được phổ biến.

Ngoài ra, mấu chốt để xác định giá trị một bản tin là nguồn tin. Nói có sách, mách có chứng. Tin này phát xuất từ đâu? Các cơ quan, phủ, bộ hay đoàn thể thường có nhân viên đảm nhận việc phổ biến hoạt động của mình. Đó là nguồn tin chính thức. Các hãng thông tấn như AP, Reuter, AFP, UPI..vì là cơ quan bán tin nên họ rất thận trọng trong việc đưa tin.

Báo lớn phần nhiều sống nhờ quảng cáo nên tin của họ không tin cậy bằng nguồn tin từ các hãng thông tấn. Nói chung, khi đọc báo, nghe đài về những tin sốt dẻo thì nên thận trọng. Hoài nghi đây không phải hoài nghi để gạt bỏ, loại trừ mà hoài nghi để tra hỏi, kiểm chứng. Trực giác, linh tính của người đọc sẽ báo cho người đọc nhận thức ngay về sự việc xảy ra; vì không hẳn những gì loan tải đều đúng hay đều bậy, đều phịa để câu khách.

Tin tức như sóng ngoài biển khơi hết đợt này tiếp nối đợt khác. Đôi khi dâng lên những cơn sóng dữ, những đợt sóng thần. Có những tin xe cán chó, vô hại, nhưng cũng có những tin giật gân, nóng hổi, nổ to hơn tạc đạn, gây hậu quả khôn lường. Tin của hai ký giả năm 1972 trên The Washington Post, Bob Woodward và Carl Bernstein đã quật ngã Tổng Thống Richard Nixon.Tin hình tướng Nguyễn Ngọc Loan, Tổng Giám Đốc Nha Cảnh Sát Quốc Gia của VNCH xử tử đặc công Việt Cộng Tết Mậu Thân năm 1968 ở Saigon của phóng viên nhiếp ảnh Eddie Adams và bức hình em bé Napalm Phan Thị Kim Phúc ở Tây Ninh năm1972 của nhiếp ảnh gia Nick Ut đã thổi bùng phong trào phản chiến, góp phần làm Saigon mất tên năm 1975.

Ngày nay, tin tức trở nên cần yếu như thức ăn hằng bữa; hết tin thời tiết đến tin điạ phương, tin quốc tế, tin giao thông, tin văn nghệ, tin thể thao, tin chứng khoán, tin mỗi đầu giờ ở các đài phát thanh, tin đặc biệt “breaking news” khi có biến cố lớn và tin giờ chót. Lại thêm, các chương trình trực tiếp truyền thanh, truyền hình để khán thính giả tai nghe, mắt thấy tại chỗ các diến biến đang diễn ra và còn có các mục bình luận hay phân tích thời sự nhằm làm sáng tỏ tin tức trong tuần hay trong ngày. Tin đồn cũng dễ sợ, ảnh hưởng to rộng không ít. Cổ học tinh hoa có chuyện bà mẹ chạy trốn vì lời đồn về Tăng Sâm đứa con hiền hoà của mình giết người. Bất luận tin gì hay lời bàn nào khi nghe, đọc hay coi mà cảm thấy không ổn thì nên dè dặt đón nhận để tìm hiểu thêm ngọn nguồn về khuynh hướng chính trị, tôn giáo nơi phát xuất những điều đó.

Tự do ngôn luận là đệ tứ quyền được Hiến pháp Hoa Kỳ bảo vệ ngoài ba quyền pháp định: Hành pháp, lập pháp và tư pháp. Truyền thông có trách nhiệm giám sát là tấm gương phản ảnh mọi sinh hoạt xã hội, ảnh hưởng toàn bộ cuộc sống. Ngày nay, các nhà báo đều chuyên nghiệp; được huấn luyện hẳn hòi. Là những người tôn trọng sự thật nên bài viết của họ phải làm cho độc giả có lòng tin. Châm ngôn của CNN: chỉ có sự kiện, dẫn đầu trên thế giới về tin tức (facts first; the worldwide leader in news). Châm ngôn của Foxnews: công bằng và cân bằng (fairness and balance). Khách hàng của CNN thuộc thành phần cấp tiến. Còn khán thính giả của Foxnews thuộc giới bảo thủ. Cả hai đài truyền hình CNN và Foxnews đều đề cao sự trung thưc, khách quan, không thiên vị và trách nhiệm.

Nhưng thực tế, thiên chức của các cơ quan chính thống đã thay đổi đưa đến tình trạng rối loạn nguồn tin. Trong bài tường thuật về buổi nói chuyện của cựu Tổng Thống Trump ngày 28/2/21 tại lễ bế mạc hội nghị phong trào bảo thủ ở Mỹ thì thấy khác biệt một trời một vực. CNN chạy tít: phát biểu của Trump toàn là láo xạo (Trump delivers CPAC speech filled with lie).Trump cứ lập lại cuộc bầu cử vừa rồi bị đánh cắp.

Tin của Foxnews: ôngTrump nói về tương lai của đảng Cộng Hoà; chỉ trích Ông Biden đưa nước Mỹ đầu tiên đi đến nước Mỹ cuối cùng (we have gone from America First to America Last). Đúng là ông bảo gà, bà bảo vịt. Sư nói sư phải, vãi nói vãi hay. Blaise Pascal (1623-1662) nhà vật lý và toán học Pháp có lý khi nói “Sự thật nằm ở bên này dãy núi Pyrénées, qua bên kia là sai lầm” (vérité en deçà des Pyrénées, erreur au delà). Tin chính trị của hai đài CNN và Foxnews thường đối nghịch như lửa với nước. Họ ngụy tạo hay bẻ quanh quẹo các sự kiện trong lời phát biểu của cựu Tổng Thống Trump? Không. Họ chắt lọc sự kiện rồi loan tải những gì hợp với tôn chỉ của đài và thuận với cảm tỉnh cùng quan điểm độc giả của họ.

Báo chí là thức ăn tinh thần. Cơ quan ngôn luận nào cũng như một tiệm phở. Mỗi tiệm có riêng mùi vị và thành phần khách hàng quen thuộc. Để cung ứng thị trường chữ nghĩa báo chí có đủ loại, đủ khuynh hướng.Với sự cổ xúy mỗi người là một nhà báo cùng với công nghệ truyền thông mới khiến cho việc “thao túng và chế tạo nội dung” tin tức trở nên dễ dàng. Mạng xã hội, coi như quyền lực thứ năm, tiếp tay khuếch đại các sản phẩm đó, tạo ra tình trạng “rối loạn tin tức ngày hôm nay”…

Cũng từ rối loạn tin tức qua cùng một sự kiện nhưng lại diễn đạt hoàn toàn trái ngược; nếu chúng ta không tìm hiểu và nhận định một cách chính xác bằng sự hiểu biết khách quan thì rất dễ đi vào cạm bẫy của Fake News – Tin giả, nguồn gốc phát xuất từ fake news – Tin giả sẽ  không bao giờ cho chúng ta biết sự thật đang ở đâu và chỗ nào! Chúng ta nên hiểu rằng sự thật chính là niềm tin phát xuất từ lý trí và nhận định khách quan của chúng ta trong mọi vấn đề thời sự.

Thái hóa Lộc, 15/4/2021

Thái Hóa Lộc: Tìm sự thật ở đâu? – Báo Thế Giới Mới (baotgm.net)