Một trong những nhân tố quan trọng của sáng kiến Một Vành đai, Một con đường (OBOR) do Trung Quốc đưa ra vào năm 2013 là khái niệm Con đường tơ lụa trên Biển thế kỷ 21. Mục đích của đại chiến lược này là nhằm cách mạng hoá tuyến đường thương mại biển sâu từ Đông Nam Á qua châu Phi đến châu Âu và thúc đẩy phát triển kinh tế của các nước tham gia thông qua trợ giúp về phát triển hạ tầng kỹ thuật dọc theo đường bờ biển.

Con đường tơ lụa trên biển của Trung Quốc

Con đường tơ lụa trên là phần quan trọng trong kế hoạch toàn cầu về hồi sinh Con đường tơ lụa cổ xưa, kết nối Trung Quốc với các nước Persian và biển Địa Trung Hải. Quy mô dự án định rõ các chỉ số giá trị các thị trường mà tuyến đường chạy qua: lưu thông hàng hóa của Trung Quốc với Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN) đạt 443 tỷ USD, với Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG) ở mức 150 tỷ USD, với Liên minh châu Âu (EU) - 559 tỷ USD, với châu Phi - 192 tỷ USD, với Trung Đông - 257 tỷ USD. Việc thực hiện dự án này cho phép Trung Quốc giải quyết một loạt nhiệm vụ quan trọng trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, quân sự và văn hóa.

Việc thực hiện chiến lược Con đường tơ lụa trên biển, theo ý kiến lãnh đạo Trung Quốc, làm giảm bớt những bất đồng đang nổi lên giữa Trung Quốc và các nước láng giềng liên quan đến căng thẳng trong tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông. Việc đẩy mạnh hợp tác nhiều mặt tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương sẽ dẫn đến cải thiện môi trường chính trị đối ngoại. Ảnh hưởng của dự án này không kém phần quan trọng đối với tình hình chính trị trong nước Trung Quốc. Việc xây dựng vành đai kinh tế thân Trung Quốc giải quyết cùng lúc nhiều nhiệm vụ: Thứ nhất, các khoản đầu tư hiệu quả với tỷ lệ hoàn vốn cao và lợi ích lâu dài lớn. Thứ hai, giải quyết được vấn đề tụt hậu của các khu vực phía Tây Trung Quốc nhờ sự hội nhập tích cực của những khu vực này. Chính sách cải cách đang được Trung Quốc tiến hành chủ yếu liên quan đến các khu vực duyên hải, các khu vực khác ít tham gia tiến trình này. Giai đoạn mới “sự cởi mở toàn diện” bằng cách thực hiện dự án Con đường tơ lụa trên biển cho phép, theo ý kiến các chuyên gia Trung Quốc, khắc phục được khuyết điểm này. Thứ ba, trong quá trình thực hiện các dự án cơ sở hạ tầng sẽ tạo ra nhiều việc làm mói trong các tập đoàn nhà nước Trung Quốc. Tất nhiên, phía Trung Quốc nhấn mạnh phương diện kinh tế. Mục đích của sáng kiến này là tái định hướng các nguồn xuất khẩu hàng hóa và tư bản vào chính những quốc gia mà đến nay vẫn chưa tham gia tích cực vào nền thương mại thế giới. Trong những thập niên trở lại đây, Trung Quốc bắt đầu phát triển quan hệ hợp tác với các nước châu Phi và Trung Á. Việc kiểm soát hai tuyến của Con đường tơ lụa cũng cho phép bảo đảm an ninh năng lượng Trung Quốc, bởi vì là nước nhập khẩu năng lượng lớn nhất thế giới, Trung Quốc hoàn toàn phụ thuộc vào cung cấp đường biển, điều này đồng nghĩa rằng vẫn thường xuyên tồn tại nguy cơ bị áp đặt “lệnh cấm vận dầu mỏ” trên biển. Đối với Trung Quốc, dự án cho phép giảm các chi phí kho vận, trong khi đối với các nước mà Con đường tơ lụa đi qua, nó cho phép thu hút đầu tư vào khu vực. Cuối cùng, dự án cho phép tạo ra những tuyến đường vận tải biển an toàn, thông suốt và hiệu quả cao có những điểm đầu mối tại các cảng quan trọng nhất.

Cơ sở cần thiết xây dựng Con đường tơ lụa trên biển, những phương hướng chính thực hiện dự án và những lĩnh vực hợp tác quan trọng nhất của các nước tham gia dự án. Theo phía Trung Quốc, để thực hiện dự án này cần phải:

Đạt được sự đồng thuận giữa các nước về mở rộng hợp tác trên biển. Trong những năm gần đây trong tiến trình đàm phán cấp cao, lãnh đạo Trung Quốc đã đưa những vấn đề hợp tác trên biển trở thành một trong những chủ đề quan trọng nhất trong thảo luận song phương. Kết quả là thành lập được các Quỹ Hợp tác trên biển Trung Quốc - ASEAN và Trung Quốc - Indonesia. Trong khi đó, Trung Quốc cũng đang tích cực hỗ trợ phát triển hợp tác trên biển với các nước Đông Nam Á và Nam Á, châu Phi, và hình thành những cơ chế phối hợp hành động ở cấp độ các cơ quan hàng hải quốc gia khác nhau; phát triển hợp tác trong lĩnh vực an ninh hàng hải. An toàn các tuyến đường biển là sự đảm bảo phát triển bền vững dự án. Các cảng biển dọc Con đường tơ lụa trên biển mới phải được sử dụng làm nơi xử lý hàng vận chuyển, bổ sung dự trữ và nghỉ ngơi của các đội tàu vận chuyển. Những điểm bến đậu trên biển như thế nhằm bảo đảm an ninh và con đường biển thuận lợi đối với tất cả các nước. Các cảng biển như thế có thể được từng nước tham gia dự án xây dựng, hoặc với sự giúp đỡ của Trung Quốc và các nước khác, hoặc thậm chí cho thuê.

Liên quan đến những mối đe dọa an ninh phi truyền thống trở nên căng thẳng trong những năm gần đây (hải tặc, khủng bố trên biển, tội phạm xuyên biên giới và một số mối đe dọa khác) đối với những nước nằm dọc tuyến đường, sự cần thiết giải quyết những vấn đề này đang trở nên nóng bỏng. Trong bối cảnh đó, Trung Quốc dự định khuyến khích hợp tác trong lĩnh vực công nghệ hàng hải, biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường, dự báo hàng hải, cứu hộ trên biển, phòng ngừa và giảm nhẹ hậu quả thiên tai. Trung Quốc cũng khuyến khích xây dựng các cảng biển, bến tàu và mạng lưới thông tin để bảo đảm luồng hàng hóa và thông tin mở. Hơn nữa, lưu thông hàng hóa giữa Trung Quốc với các nước nằm dọc Con đường tơ lụa trên biển, hiện chiếm 37,9% kim ngạch thương mại nước ngoài của Trung Quốc và sẽ tăng lên trong thời gian tới.

Hợp tác chặt chẽ trong lĩnh vực kinh tế và công nghiệp biển có nghĩa là tái cấu trúc công nghiệp, hợp tác trong những lĩnh vực ưu tiên trên biển như đánh bắt cá, du lịch, khử muối nước biển, dược sinh học, các tài nguyên biển tái tạo, đang đặt ra cho các doanh nghiệp Trung Quốc trong ngành nhiệm vụ nâng cao khả năng cạnh tranh và vươn lên cấp độ quốc tế. Chính phủ Trung Quốc sẽ giúp đỡ các doanh nghiệp trong lĩnh vực đóng tàu, đánh bắt cá và nuôi trồng hải sản nhằm mục đích tạo dựng cơ sở sản xuất và chuỗi công nghiệp với những nước giàu tài nguyên thiên nhiên và có nhu cầu tiêu thụ lớn.

Đề xuất sử dụng những công cụ rất khác nhau để hợp tác: các khu vực triển lãm kinh tế biển, các công viên công nghiệp, các công viên công nghệ hàng hải, các khu vực hợp tác kinh tế - thương mại, các cơ sở đào tạo hàng hải; mở rộng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực văn hóa - nhân đạo mà phía Trung Quốc coi là nền tảng cơ bản để xây dựng Con đường tơ lụa trên biển. Không những vậy, Trung Quốc sẽ phát triển trao đổi trong lĩnh vực văn hóa biển, du lịch và giáo dục, trong đó đặc biệt khuyến khích trao đổi văn hóa và các sản phẩm du lịch mang đặc trưng rõ ràng của dự án Con đường Tơ lụa trên biển.

Kế hoạch triển khai

Chính phủ Trung Quốc tuyên bố tỉnh Phúc Kiến là điểm đầu tuyến đường chính Con đường tơ lụa trên biển. Đặc biệt, tuyến đường được bắt đầu từ thành phố Tuyền Châu (tỉnh Phúc Kiến) và đi qua các cảng lớn nhất ở miền Nam Trung Quốc: Quảng Châu, Hải Khẩu và Bắc Hải tới eo biển Malacca với điểm trung gian tại Kuala Lumpur (Malaysia) cắt Ấn Độ Dương chạy qua Calcutta (Ấn Độ) và Colombo (Sri Lanka). Chạy qua Biển Đỏ, Djibouti và kênh đào Suez. Con đường tơ lụa trên biển đi xuyên qua Biển Địa Trung Hải đến Athens (Hy Lạp) và sau đó đến Venice (Italy), nơi giáp nối tuyến đường trên bộ Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa. Tuyến đường này dự định có một nhánh về phía châu Phi thông qua Maldives đến Nairobi (Kenya), một nhánh khác dẫn đến khu mặt nước phía Nam Thái Bình Dương.

Sáng kiến “Vành đai và Con đường” thực tế đang dẫn đến hình thành hệ thống vận chuyển đa phương thức hoạt động rất tốt, hơn nữa Trung Quốc không cần xây dựng hàng nghìn km đường sắt hay cơ sở hạ tầng giao thông khác, bởi phần lớn cơ sở hạ tầng đã có sẵn. Trung Quốc đã xây dựng các cảng lớn hiện đại tại một loạt quốc gia có mối quan hệ hữu nghĩ với nước này như Gwadar ở Pakistan, Hambantota ở Sri Lanka, Cheattagong ở Bangladesh, Chauphyu ở Myanmar và đang lên kế hoạch xây dựng một loạt cảng mới. Nhiệm vụ duy nhất là hiện đại hóa và kết nối cơ sở hạ tầng hiện có thành một hệ thống thống nhất, còn trong trường hợp cần thiết sẽ bổ sung những mắt xích còn thiếu, chẳng hạn hiện thực hóa hai hành lang kinh tế “Trung Quốc - Pakistan” và “Ấn Độ - Bangladesh - Myanmar - Trung Quốc”. Các dự án xây dựng cơ sở hạ tầng cảng biển thường rất hay kéo theo việc xây dựng các nhánh đường sắt. Như vậy, các hành lang trên bộ vận chuyển hàng hóa thay cho đường biển đang được xây dựng.

Tuy nhiên, nhiệm vụ chính của dự án Con đường tơ lụa là tái định hướng các nguồn xuất khẩu hàng hóa và vốn từ Trung Quốc vào chính những nước mà đến giờ vẫn chưa tham gia tích cực vào thương mại thế giới. Hơn nữa, như thực tế chứng minh, phần lớn các dự án mà Trung Quốc thực hiện nằm trong mối liên kết chặt chẽ với nguồn đầu tư của Trung Quốc vào khai thác tài nguyên thiên nhiên của những quốc gia đối tác, bảo đảm cho Trung Quốc độc lập về năng lượng. Trong bối cảnh đó, có thể chho rằng trong tương lai xa Con đường tơ lụa trên biển sẽ được kéo dài tới Mỹ Latinh.

Mặc dù Con đường tơ lụa trên biển rất có lợi cho các nước châu Á, sự tham gia của Nga vào dự án này thoạt nhìn về mặt địa lý không được xem xét đến. Tuy nhiên, Nga đang áp dụng các biện pháp nhằm hòa hợp với dự án của Trung Quốc và không để bị gạt sang bên lề các tiến trình hội nhập khu vực đang diễn ra. Nga có tiềm năng trung chuyển rất lớn với tuyến đường có một không hai: tuyến đường biển miền Bắc. Nga đề xuất tuyến đường này bổ sung cho dự án của Trung Quốc. Nhánh phía Bắc của Con đường tơ lụa trên biển sẽ kết nối phía Bắc châu Âu và Đông Bắc Á.

Ý đồ và hệ lụy của Con đương Tơ lụa trên biển

Theo báo cáo, mặc dù Con đường tơ lụa trên biển là sáng kiến kinh tế nhưng có hàm ý chiến lược. Mục tiêu công khai của Trung Quốc về Con đường tơ lụa trên biển phục vụ các lợi ích cốt lõi của Trung Quốc, bao gồm phát triển nền kinh tế xanh, cải thiện an ninh lương thực và năng lượng, đa dạng hóa và đảm bảo các tuyến đường giao thông biển, duy trì chủ quyền lãnh thổ và tăng cường ảnh hưởng quốc tế. Trên thực tế, Con đường tơ lụa trên biển có tiềm năng mở rộng không gian hàng hải chiến lược của Trung Quốc, thiết lập các cứ điểm để bảo vệ các tuyến hàng hải trọng yếu, qua đó từng bước hình thành trật tự biển do Trung Quốc chi phối. Điều này lý giải tại sao Con đường tơ lụa trên biển không có mục tiêu, phạm vi địa lý rõ ràng và ngày càng mở rộng.

Trung Quốc kỳ vọng thông qua Con đường tơ lụa trên biển xây dựng một hệ thống liên hoàn các cảng biển, dự án hạ tầng và đặc khu kinh tế ở Đông Nam Á, Nam Á và mở rộng xa hơn; qua đó tái lập chuỗi sản xuất và thị trường để hình thành trật tự Trung Quốc đóng vai trò trung tâm. Con đường tơ lụa trên biển được đánh giá là “động thái chính trị quan trọng nhất nửa đầu thế kỷ 21”, kỳ vọng sẽ giúp Trung Quốc chuyển từ “bị động” sang “chủ động” trong ngoại giao, tạo bàn đạp để Trung Quốc vươn lên thành cường quốc toàn cầu. Lãnh đạo Trung Quốc nhận thức rõ: “một cường quốc toàn cầu phải có sức mạnh hàng hải vượt trội” và tại Đại hội toàn quốc lần thứ X của Đảng Cộng sản Trung Quốc vào tháng 11/2012, Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào tuyên bố Trung Quốc sẽ trở thành cường quốc biển. Tham vọng này được lặp lại trong Sách trắng Quốc phòng của Trung Quốc năm 2013 và một lần nữa vào năm 2015.

Theo đánh giá của SIPRI và FES, Con đường tơ lụa trên biển có thể có những tác động an ninh trái chiều nhau ở Biển Đông và Ấn Độ Dương. Về kinh tế, Con đường tơ lụa trên biển có thể có những tác động tích cực thông qua gia tăng nguồn vốn đầu tư, kết nối cơ sở hạ tầng, đẩy nhanh sự hội nhập giữa các nền kinh tế, qua đó gián tiếp thúc đẩy gác tranh chấp và hạn chế các nguy cơ xung đột. Con đường tơ lụa trên biển là sự bổ sung hữu ích cho Kế hoạch Tổng thể về Kết nối ASEAN (MPEC), qua đó giúp đẩy tạo ra các cơ hội phát triển kinh tế, thúc đẩy thịnh vượng. Tuy nhiên, ở chiều ngược lại, Con đường tơ lụa trên biển mở đường cho Trung Quốc gia tăng hiện diện ở Biển Đông và Ấn Độ Dương, tạo ra các đòn bẩy để Trung Quốc can dự sâu vào chính trị khu vực, làm suy yếu các cấu trúc an ninh hiện có, mà trung tâm là ASEAN và hệ thống trục và nan hoa của Mỹ. 

Trên thực tế, lợi ích và quan điểm của các nước Đông Nam Á với Con đường tơ lụa trên biển rất khác nhau. Indonesia, Thái Lan, Philippines và Malaysia tìm cách cân bằng giữa kết nối kinh tế chặt chẽ hơn với Trung Quốc để phát triển và duy trì chủ quyền về kinh tế và chính trị. Các nước này nhận thức rõ rủi ro và hậu quả của việc phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc. Tuy nhiên, do không có đủ năng lực tài chính và kỹ thuật để tự phát triển cơ sở hạ tầng độc lập và sự hỗ trợ của các cơ chế đa phương hiện tại chậm chạp, rườm rà, nên họ tích cực chào đón đầu tư và kinh nghiệm kỹ thuật từ Trung Quốc. Việt Nam được coi là nước hoài nghi nhất về Con đường tơ lụa trên biển vì dự án này liên quan đến xung đột lợi ích giữa Việt Nam và Trung Quốc. Định kiến lịch sử, sự quyết đoán ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông khiến Việt Nam rất nghi ngờ ý đồ của Trung Quốc. Một số dự án do Trung Quốc thực hiện tại Việt Nam có nhiều sai sót đã khiến Việt Nam mất lòng tin vào cách quản lý dự án nước ngoài của Trung Quốc. Ở phía ngược lại, Lào và Campuchia coi trọng Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), trong đó có Con đường tơ lụa trên biển. Là nước không có biển và phụ thuộc nhiều vào thương mại và đầu tư từ Trung Quốc, Lào muốn trở thành điểm trung chuyển giữa Trung Quốc, Việt Nam và Thái Lan. Việc Lào tham gia sâu vào BRI khiến nước này phụ thuộc hơn vào Trung Quốc. Campuchia ưu tiên tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và xóa đói giảm nghèo nên cũng tích cực tham gia vào BRI bất chấp các tác động về chủ quyền. Năm 2016, Bộ Du lịch Campuchia khuyến khích sử dụng đồng Nhân dân tệ để thu hút khách du lịch Trung Quốc. Singapore là nước hưởng lợi nhất từ các dự án BRI với vai trò hỗ trợ dịch vụ ngân hàng và pháp lý cho các dự án. Trên thực tế, 33% các khoản đầu tư của Trung Quốc ra bên ngoài liên quan đến BRI và 85% các khoản đầu tư vào Trung Quốc đi qua Singapore.

Từ thực tế đó, Con đường tơ lụa trên biển có khả năng tác động tiêu cực đến an ninh ở Biển Đông ở ba khía cạnh. Thứ nhất, Con đường tơ lụa trên biển mở đường giúp Trung Quốc gia tăng hiện diện ở Đông Nam Á và gia tăng ảnh hưởng với các nước thành viên ASEAN, qua đó giảm tính cố kết và thống nhất trong ASEAN. Điển hình, Campuchia luôn tránh không chỉ trích Trung Quốc trong vấn đề Biển Đông, khiến ASEAN khó phản ứng thống nhất. Thứ hai, Con đường tơ lụa trên biển có thể làm trầm trọng các xung đột, tranh chấp về chủ quyền và quyền tài phán trên Biển Đông. Quần đảo Trường Sa có giá trị chiến lược quan trọng vì nằm dọc theo tuyến đường vận tải quốc tế qua Biển Đông. Thứ ba, Con đường tơ lụa trên biển có thể làm giảm vai trò an ninh của Mỹ, tạo ra bàn đạp để Trung Quốc xâm nhập quân sự vào khu vực. Nguy cơ này trở nên hiện hữu bởi ASEAN thiếu một cấu trúc an ninh khu vực hiệu quả và cam kết của Tổng thống Trump đối với khu vực không rõ ràng và chắc chắn. Việc tăng cường lực lượng quân sự trên sẽ làm tăng nguy cơ xảy ra sự cố, va chạm ngoài ý muốn trên Biển Đông.