Trung Quốc đã nhiệt tình hưởng ứng nhu cầu tiếp cận vắc xin phòng ngừa COVID-19 của các quốc gia Đông Nam Á từ nhiều tháng qua, trong khi Hoa Kỳ mới bắt đầu gia tăng nỗ lực cung ứng vắc xin sau khi tiêm chủng được ít nhất một mũi cho hơn phân nửa dân số của họ.

Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu Simon Trần Hudes của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (CSIS) có trụ sở tại Washington DC, vẫn chưa muộn cho Washington. Ông trao đổi với phóng viên Giang Nguyễn về chọn lựa của Việt Nam trước chính sách ngoại giao vắc xin của Trung Quốc và Hoa Kỳ. 

Giang Nguyễn: Cảm ơn ông Simon rất nhiều đã dành cho chúng tôi cuộc nói chuyện ngày hôm nay về chủ đề vắc xin và COVID-19. Như chúng ta biết, Việt Nam đã đặt mục tiêu 150 triệu liều vắc xin cho đến cuối năm nay để tiêm chủng cho công dân Việt Nam, và mới đây đã phê duyệt vắc xin Sinopharm của Trung Quốc. Ông nhận định thế nào về động thái này của Việt Nam, mà có thể nói là hơi chậm trễ, xét rằng Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã phê duyệt vắc xin này từ ngày 7 tháng 5 và trong bối cảnh Việt Nam đang rất cần vắc xin? Đây có phải là trường hợp "người ăn xin thì không có chọn lựa" hay đây là một hành động cân bằng chính trị?

Simon Trần Hudes: Tôi nghĩ có lẽ đây chính là trường hợp “người ăn xin thì không có chọn lựa”. Việt Nam đã được công nhận là xử lý khá tốt việc ngăn chặn COVID-19 cho đến giai đoạn khi các loại vắc xin bắt đầu được tung ra thị trường. Việt Nam đã có tham vọng lớn sản xuất vắc xin trong nước. Việc này đến bây giờ có vẻ vẫn diễn tiến tốt.

Tuy nhiên, Việt Nam bắt đầu chiến dịch tiêm chủng hơi muộn, trong khi nhiều nguồn cung ứng vắc xin đã bị các nước khác tranh hết. Vì vậy Việt Nam đang gặp khó khăn trong việc tìm kiếm nhiều nguồn vắc xin khác nhau. Với lịch sử vốn đầy tranh chấp với Trung Quốc, đây có lẽ là quốc gia cuối cùng mà các quan chức Việt Nam muốn tìm tới. Nhưng tại thời điểm này, có vẻ như họ phải làm điều đó để đạt được mục tiêu của mình.

Giang Nguyễn: Trung Quốc đã sử dụng ngoại giao vắc xin như một loại công cụ để tạo nên ảnh hưởng địa chính trị. Ông đã phân tích về việc này. Ông có thể chia sẻ một chút về cách Trung Quốc đã sử dụng công cụ ngoại giao qua việc cung ứng vắc xin như thế nào và họ có thành công không?

Simon Trần Hudes: Tôi nghĩ rằng Trung Quốc đã tận dụng chính sách ngoại giao vắc xin khá hiệu quả, đặc biệt là khi họ bắt đầu từ rất sớm. Trung Quốc đã bắt đầu cung cấp vắc xin cho các nước khác trước Hoa Kỳ khá lâu. Họ đã cung cấp vắc xin cho nhiều quốc gia khác nhau ở Châu Phi và Châu Á, bao gồm cả Đông Nam Á, khu vực lân cận, nơi họ có khá nhiều khoản đầu tư vào cơ sở hạ tầng và những dự án khác thông qua sáng kiến Vành đai và Con đường của họ. Đây là điều lo ngại vì Trung Quốc có thể đang tận dụng chính sách ngoại giao vắc xin này để có thể thúc đẩy một số dự án cơ sở hạ tầng tại Đông Nam Á.

Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken cách đây vài tháng đã chỉ trích chính sách ngoại giao vắc xin của Trung Quốc là "có cột dây ràng buộc”.

Giang Nguyen: Bên cạnh việc tận dụng khả năng cung ứng vắc xin của mình để thúc đẩy các dự án cơ sở hạ tầng trong khu vực, Trung Quốc còn có mục tiêu gì khác trong việc chia sẻ vắc xin trên khắp thế giới?

Simon Trần Hudes: Trong nhiều năm, Trung Quốc đã tìm cách tăng cường quyền lực mềm và tiếng tăm của mình trong khu vực đơn giản bằng cách chứng minh rằng họ đang hiện diện ở đây. Nói cách khác là họ muốn cố gắng chứng minh rằng Hoa Kỳ không có mặt hoặc tầm ảnh hưởng của Hoa Kỳ đang suy giảm ở đây. Ngoại giao vắc xin là một phần của chính sách này và thực tế nó có lẽ đã có được phần nào hiệu quả mong muốn. Bạn thấy ở Indonesia hầu như chỉ dùng vắc xin Trung Quốc, và một số nơi khác ở Đông Nam Á cũng vậy. Các loại vắc xin của Mỹ như Pfizer, Moderna, đến sau này mới xuất hiện.

Như bạn đã thấy, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden mới chỉ trong tuần qua tuyên bố rằng ông sẽ tài trợ ít nhất 80 triệu liều vắc xin phòng virus corona trên toàn cầu và hầu hết số đó được phân phối thông qua chương trình COVAX. 80 triệu liều là rất nhiều và nếu tôi không lầm là nhiều hơn những gì Trung Quốc đã cung ứng cho đến nay. Tuy nhiên việc Trung Quốc đến trước, điều đó củng cố cảm nhận rằng Trung Quốc là cường quốc đang lên và Hoa Kỳ là cường quốc đang suy yếu, ít nhất là khi nói đến Đông Nam Á.

Giang Nguyễn: Riêng tại Việt Nam, công chúng có thể hơi do dự về vắc xin đến từ Trung Quốc, và ưa chuộng vắc xin của Hoa Kỳ hơn. Mỹ có quá muộn khi bây giờ mới bắt đầu tăng cường những đóng góp cho chương trình COVAX? Liệu Hoa Kỳ vẫn có cách sử dụng vắc xin như một công cụ ngoại giao?

Simon Trần Hudes: Tôi hoàn toàn nghĩ vậy. Tôi không cho rằng đã quá muộn đối với Hoa Kỳ. Tại Đông Nam Á hoàn cảnh của mỗi quốc gia có khác. Như tôi đã nói, Indonesia có khá nhiều vắc xin từ Trung Quốc và do đó không có nhu cầu để đưa vắc xin của Mỹ vào. Nhưng với một quốc gia như Việt Nam vốn đã không tin cậy đối với Trung Quốc, tôi nghĩ Việt Nam sẽ rất hoan nghênh vắc xin của Mỹ. Thật không may, Tổng thống Biden mới chỉ công bố bảy triệu vắc xin cho Việt Nam và Đông Nam Á thì rõ ràng là không đủ.

Tuy nhiên tôi tin rằng con số đó sẽ tăng lên. Nếu bạn còn nhớ một tuyên bố của Bộ Tứ Kim cương (Quad), tức Hoa Kỳ, Úc, Nhật Bản và Ấn Độ, khi họp lần đầu tiên, có cam kết rằng sẽ cung cấp tới một tỷ liều vắc xin vào năm 2022. Vì vậy, còn nhiều cơ hội để Hoa Kỳ đóng góp nhiều hơn và nó cũng tùy theo từng quốc gia.

Giang Nguyễn: Đồng thời, chúng ta cũng đã nói về nhu cầu hiện nay của Việt Nam và một số quốc gia ít phát triển hơn. Việt Nam được nói đã thành công trong chiến dịch phòng chống COVID-19 cho đến đầu năm nay. Những rủi ro với sự lây lan của dịch bệnh hiện nay là gì và đâu là lựa chọn tốt nhất của Việt Nam về mặt y tế cũng như cân bằng chính trị?

Simon Trần Hudes: Tôi nghĩ rằng rủi ro lớn nhất hiện nay, khi quá trình triển khai vắc xin đã bắt đầu, ý chí giữ kỷ luật về các biện pháp ngăn chặn COVID-19 đang tan biến đi trên toàn khu vực Đông Nam Á.

Giang Nguyễn: Ông đang nói đến ý chí của người dân hay của Chính phủ?

Simon Trần Hudes: Cả hai, nơi người dân và trong cán bộ chính quyền, thật không may ý chí nghiêm ngặt thực thi các biện pháp ngăn chặn COVID-19 đang suy giảm. Bạn đã thấy điều này ở những nơi như Thái Lan và Malaysia.

Đối với Việt Nam thì tình hình ít rõ ràng hơn nhưng ngay cả ở Việt Nam, nơi chỉ mới gần đây đã có những đợt bùng phát tại các khu công nghiệp ở cả hai miền Nam, Bắc, như của Foxconn, Samsung, Canon, v.v. ...Chúng ta thấy sự lây lan trong các khu công nghiệp tấp nập và những người thuộc tầng lớp lao động này thường lại là những người cuối cùng được chủng ngừa. Vì vậy, tôi nghĩ bất cứ nơi nào có điều kiện làm việc đông đúc như thế, như khu công nghiệp, nhà máy, cũng như các nhà tù, tất cả những nơi này đều có nguy cơ rất cao xảy ra lây lan.

Mối đe dọa khác đối với sức khỏe cộng đồng mà tôi thấy, và điều này đã được nói đến rất nhiều, là sự do dự tiêm chủng vắc xin. Bạn có đề cập rằng công chúng Việt Nam có thể rất cảnh giác với vắc xin Trung Quốc. Tôi đồng ý rằng điều đó có lẽ sẽ xảy ra. 

Giang Nguyễn: Còn điều gì mà ông đặc biệt để ý trong diễn tiến hiện nay tại Việt Nam?

Simon Trần Hudes: Một điều mà tôi thực sự lạc quan là về mong muốn của Việt Nam trở thành trung tâm vắc xin của khu vực. Như tôi đã đề cập, Việt Nam có nguyện vọng phát minh, sản xuất và chế tạo vắc xin trong nước mà tôi nghĩ rằng sẽ giúp ích rất nhiều người dân. Bộ Y tế Việt Nam chỉ vài ngày trước đã thông báo rằng họ đang muốn xây dựng một nhà máy sản xuất vắc xin COVID-19 để cung ứng cho sáng kiến COVAX. Tôi cho đây là một minh chứng thực tế cho sự lãnh đạo y tế cộng đồng của Việt Nam. Việt Nam không ngồi chờ đợi vắc xin đến với mình. Tại thời điểm này, chúng tôi đã chứng kiến những đợt tiếp cận vắc xin khá lớn. Trong những ngày qua tôi thấy là họ đã đàm phán được vài triệu liều vắc xin Sputnik V của Nga. Tôi không nghĩ Việt Nam đang gặp khó khăn nghiêm trọng như nhiều nước láng giềng, đặc biệt nếu xét về trình độ phát triển của quốc gia này.

Tôi nghĩ Việt Nam nhìn chung đang khá xuất sắc trong việc phòng chống COVID. Tuy nhiên rủi ro vẫn còn và chính phủ và người dân sẽ phải cảnh giác trong thời gian trước mắt.